به گزارش قدس خراسان، استفاده از استخرهای کشاورزی یکی از راه‌های تأمین آب زمین‌های کشاورزی است که با توجه به خشکسالی و کمبود مصرف آب در آن‌ها ابعاد مهمی پیدا کرده است. در فصل زمستان به دلیل برودت هوا در شب، آبیاری مزارع کارایی لازم را ندارد و در مزارعی که سامانه‌های نوین آبیاری اجرا شده بایستی ابتدا آب در استخر ذخیره شود و سپس توسط پمپ و تحت فشار به سامانه آبیاری تزریق شود.
عضو هیئت مدیره سازمان مردم‌نهاد جمعیت ناجیان آب درباره دلیل افزایش استخرهای کشاورزی در مزارع خراسان رضوی عنوان کرد: در طول چهار دهه گذشته به دلیل خرده‌مالکی، تعداد مشترکان بخش کشاورزی افزایش پیدا کرد به همین دلیل هر کشاورزی برای خود منبع آب جداگانه تدارک دیده است.
استخرهایی شبیه دریاچه
محمد فشایی با اشاره به کاهش آبدهی چاه‌ها بیان کرد: کشاورزان برای مدیریت مصرف حقابه خود، آب را وارد استخرهایی می‌کنند سپس آب را از طریق آبیاری سطحی یا آبیاری تحت فشار به زمین‌های خود می‌رسانند اما اتفاقی که افتاده ساخت بیش از اندازه این استخرها در مناطق مختلف استان است که بعضی از آن‌ها شبیه دریاچه است.
وی به ابعاد مختلف این اتفاق اشاره کرد و گفت: ساخت یک استخر موجب تشویق سایر کشاورزان در ساخت استخر می‌شود و از طرف دیگر کشاورز حداکثر آب را با توجه به حقابه‌ای که دارد از چاه می‌کشد تا در روز مبادا استفاده کند و همین اتفاق به اضافه برداشت دامن می‌زند. از طرف دیگر حجم زیادی از آب این استخرها توسط خورشید تبخیر می‌شود و همچنین پوشش مشکی رنگ «ژئومندران» در کف این استخرها جذب نور خورشید و تبخیر آب را تشدید می‌کند.
محقق و پژوهشگر حوزه هواشناسی کشاورزی خاطرنشان کرد: با توجه به تغییر اقلیم، دمای متوسط هوا افزایش و سهم بارندگی کم می‌شود و در عوض رطوبت هوا افزایش پیدا می‌کند. در این شرایط توصیه کارشناسان این است تا حد امکان کشاورزی در سطح پوشیده انجام شود تا تبخیر کاهش پیدا کند اما در کشاورزی مرسوم نه تنها سود محصول تولیدی قابل توجه نیست بلکه سبب تبخیر بیشتر منابع آب هم می‌شود.
وی میزان تبخیر آب در جریان زندگی یک محصول کشاورزی را بالای ۹۰درصد دانست و عنوان کرد: با توجه به تعداد بالای استخرها سهم تبخیر آب زیاد است و این آب‌ها آب رودخانه نیست بلکه آب گرانقیمت زیرسطحی است که گاهی هزاران سال قدمت دارد.
دسته‌بندی سه‌گانه استخرهای کشاورزی
محمد فشایی به موضوع ایمنی استخرها اشاره کرد و گفت: این استخرها معمولاً عمیق حفر می‌شوند و ایمنی این استخرها مغفول مانده است، البته استانداردهایی در این زمینه وجود دارد که متأسفانه رعایت نمی‌شود.
درباره وضعیت آب در استخرهای کشاورزی به سراغ مدیر حفاظت و بهره‌برداری منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی رفتیم، غلامرضا ممدوحی با تأکید بر اینکه متولی استخرها سازمان جهاد کشاورزی است، توضیح داد: طبق ماده‌های ۱۸ و ۱۹ قانون منابع آبی، تخصیص آب با وزارت نیرو و توزیع آب با جهاد کشاورزی است.
وی استخرهای کشاورزی را به سه دسته تقسیم و اظهار کرد: دسته اول استخرهای مجاز است که برای آبیاری‌های تحت فشار استفاده می‌شود و کشاورز سهم آب خود از چاه را داخل این استخرها می‌ریزد و برای اینکه مدت زمان آبیاری کم شود از این استخرها استفاده می‌کند.
مدیر حفاظت و بهره‌برداری منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی دسته دوم را استخرهای غیرمجاز دانست و تصریح کرد: در این دسته استخرها کشاورزان آب سطحی را که جزو حقابه است یا حتی خارج از سهم حقابه به داخل استخرها هدایت می‌کنند، برای این دسته از کشاورزان در نظر گرفته شده که تنها یک یا دو برابر حجمی که حقابه دارند داخل این استخرها جمع‌آوری تا بتوانند مصرف خود را مدیریت کنند.
خلیل‌آباد و کاشمر دو سوم سد چالیدره استخر دارند
ممدوحی دسته سوم را استخرهای غیرمجازی ذکر کرد که در دشت‌ها یا بالادست سدها ساخته شده‌اند و تأکید کرد: در حال حاضر استخرهای بالادست سد ارداک در حال تخریب است تا آب به ورودی سد برسد، در طول هفته یا ماه گزارش‌هایی از آب‌فروشی داریم که به شدت با آن‌ها برخورد می‌شود. در بین کشاورزان هجمه‌ای برای حفر استخر به وجود آمده و عمق استخرها گاهی تا ۱۵ یا ۲۰ متر می‌رسد، به عنوان مثال در منطقه خلیل‌آباد و کاشمر معادل دو سوم سد چالیدره استخر شناسایی کرده‌ایم.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی مسئول دیگری است که درباره ابعاد استخرهای کشاورزی در استان عنوان کرد: عمق و ابعاد استخرها متناسب با آبدهی منبع آبی و مدت زمان ذخیره‌سازی آب تعیین می‌شود. هر چه آبدهی منبع آبی بیشتر و مدت زمان بیشتری هم ذخیره‌سازی آب انجام شود باید ابعاد استخر بیشتر شود تا گنجایش لازم را داشته باشد. در منابع آب رودخانه و چاه‌های پرآب این ابعاد افزایش می‌یابد، گرچه افزایش ابعاد استخر به ویژه سطح استخر سبب افزایش تبخیر و هدررفت آب خواهد شد.
تعداد استخرهای کشاورزی ۸ هزار و ۵۰۰ باب است
جعفر جوادی ضمن اشاره به کم‌آبی سال‌های اخیر تصریح کرد: با توجه به کم شدن آب سهم کشاورزی در سال‌های اخیر و کاهش نزولات جوی ساخت استخرهای کشاورزی به شدت و بی‌رویه در حال افزایش است و متأسفانه گاهی هیچ گونه مجوزی هم برای ساخت توسط بهره‌بردار دریافت نمی‌شود.
وی ادامه داد: آمار دقیقی از تعداد استخرهای موجود استان وجود ندارد، اما به تازگی مدیریت اقدام به تهیه شناسنامه برای استخرهای کشاورزی استان کرده که تا این تاریخ افزون بر ۸ هزار و ۵۰۰ باب استخر در استان شناسایی و ثبت اطلاعات شده است.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در پاسخ به پرسش خبرنگار ما درباره آب‌فروشی مالکان استخرها گفت: کشاورزان و بهره‌برداران بخش کشاورزی صرفاً با هدف افزایش کارایی مصرف آب اقدام به ایجاد استخر می‌کنند و سهم آب یا حقابه خود را ذخیره و در مزارع و باغات مصرف می‌کنند بنابراین آب مازادی برای فروش نخواهند داشت. چنانچه افرادی سودجو با هدف فروش آب اقدام به ساخت استخر کنند قاعدتاً کشاورز و بهره‌بردار بخش کشاورزی نیستند یا با بهره‌برداری غیرمجاز از منابع آب‌های سطحی یا زیرزمینی اقدام به فروش می‌کنند.
بد نیست بدانید بنا بر اعلام سازمان اورژانس، سه استان مازندران، خوزستان و خراسان رضوی بیشترین آمار فوتی‌های ناشی از غرق‌شدگی را از ابتدای سال داشته‌اند و استان خراسان رضوی در این میان رتبه سوم ناشی از غرق‌شدگی را دارد.
سیدآریا حجازی، مدیرکل پزشکی قانونی خراسان رضوی غرق‌شدگان در استخرهای کشاورزی را در سال ۱۴۰۰، ۳۹ مورد و در سال ۱۴۰۱، ۴۴ مورد عنوان کرده است.
با توجه به آسیب‌های متعدد انسانی و زیست محیطی این استخرها و با توجه به پوشش‌های عایق کف آن‌ها همچنین تخلیه آب‌های زیرزمینی، تبخیر این آب‌های ارزشمند در استخرها، نبود آمار دقیق از تمامی استخرهای مجاز و غیرمجاز، بحرانی بودن دشت‌های استان در برداشت آب و وجود بحران فرونشست، این پرسش از مسئولان مطرح می‌شود که در سه دهه خشکسالی مداوم و تشدید آن در سال‌های اخیر چرا قوانین بازدارنده‌ای در زمینه برداشت غیرمجاز مدون نشده است؟
خبرنگار: طاهره فجر داودلی
نظر شما